Waa Maxay
Maan-Fur Enlightenment?
Emanuel Kant (1724-1804) oo ahaa faylasuf Germany aha aya ka
bixiyay jawaab waxu yiri “Waa xaliga uu ka baxay insaanka maan-gaabnimada
una guuray biseel iyo adeegisga maanka” asagoo si wata hadalkiisa ayuu waxu
ku macneeynaya “maan-gaabnimada in aan la adeegsan maanka, loo taliyo
maskaxdaada oo aad daba-gashid dadkale oo ku fakara”. Kant ayaa oo si faahfaahinaya maanfur ka ayaa yiri " waxaan boorineena adeegsiga maanka, baaqaasna waa mid ku socda dhamaan dadka, waliba wadaadada waxa ka codsaneena iney adeegsadan maankooda".Waxuu
ku dhawaaqay Kant si qeylo-dhaan ah “war dadow adeegsada caqligiina, yeesha
geesinimo aad ku adeegsatiin caqligiina” sida uu sheegayo Kant casrigaas
waxa uu aha mid ku caan aha tix-galinta caqliga.
Casriga loo yaqaano Maan-furka (Tanwiir-Enlightenment) waxa uu aha
casri ku caan baxay naqdiga iyo imtixaanida sooyaalkii hore, iyo in dib loo
yagleelo nidaam siyaasi ah oo ka fog diinta iyo taliska kaniisada kasoo loo
yaqaano (Secularism) calmaaniyad, iyo dhisida xiriir bulsho oo cusub kuna
taagan sinaan iyo walaalntimo, cadaalad (Principle of French revolution) oo loo
bixiyay heshiis bulsho (social contract) si loo helo bulsho rayid ah.
Maan-fur waa inaad tixglisid caqligaada oo aadan iib-geen, ku kala
saartid waxii khuraafaad ah iyo waxi dhab ah, kuna raadisid xaqiiqda.
Maan-furku waa adeegsiga cilmiga ka guurida mutuhino (Hypothesis) ku dhisan
aragtiyo taarikhi ah oo ka fog cilmiga iyo maan-galka (logic) ama aragtiyo
duugoobay, iyo dhamaan wax walba oo keenaya mugdi sida khuraafaadka iyo jahliga.
Casrigii Maan-furka waxa ka dhashay dhawr
arin:
· Ka guurida
metafiisiqada (metaphysics) iyo tafsiirkii diiniga ahaa.
· Xarumaysiga
insaanka kadib marki laga so guuray xarumaysiga Alle.
· Naqdinta iyo
kala saafida sooyaalkii hore.
· Dhisida
aragtiyo cilmiyeysan oo burinaya dhamaan aduun-aragii hore ee ku dhisnaa
aragtidii kaniisada.
· Xiriir
bulsho oo cusub iyo kacdoon ka dhan ah dhaqmadii hore iyo nidaamki boqortooyada.
· ‘’Xoriyad,
walaalnimo, sinaan’’ waa sadex aragti oo uu ku dhisnaa Kacdoonki Faransiiska
qarniga 18aad dhamaadkiisa. Waxeyna aheed xili-kala guur ah xaga taariikhda
Maanfurka.
Maan-fur ujeedadiisa ugu weyn waa in ay bulshada kuwada dhaqanta si sinaan ah oo aan
midna mid ka kale ka sareen, dhamaana loo wada sinaado cadaalada. Iyo in la
helo nidaam siyaasi ah oo ku dhisan hufnaan iyo dimuqraadiyad la iskuna
xisaabiyo xilalka siyaasiga ah, si loo cirib-tidho musuq-maasuqa iyo
kaligi-taliska (Dictatorship).
Comments
Post a Comment